موزه‌ای با قدمت هفت هزار سال

اینجا کلپورگان است، روستایی در 25 کیلومتری سراوان زاهدان؛ جایی که زنان هنوز به سبک و سیاق سفالگری 7 هزار سال پیش، ظرف سفالی درست می‌کنند. نه خبری از چرخ سفال‌گری هست نه لعاب‌های رنگارنگ. همه چیز در ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین حالتش حفظ شده و مردم روستا هیچ ابایی از استفاده کردن‌شان ندارند. فقط کافیست به یکی از بانوان کلپورگانی تکه‌ای چوب، چندتا سنگ و گِل سفال‌گری بدهید تا برای‌تان معجزه کنند و زیباترین و خوش‌رنگ‌ترین سفال‌های دست‌ساز را بسازند. کلپورگان تنها موزه زنده سفال جهان است و یونسکو این روستا را در سال 1396 به‌عنوان نخستین روستای جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه به ثبت جهانی رسانده است.

سفالینه‌های کلپورگان

جایگاه مهم زنان در کلپورگان

همه‌ی دخترهای کلپورگان از بچگی کنار مادر و مادربزرگ‌شان در حیاط می‌نشینند تا یاد بگیرند چطور ظرف سفالی بسازند. وقتی بچه‌اند دوست دارند حیوانات سفالی مثل شتر درست کنند تا مثل اسباب‌بازی با آن‌ها بازی کنند، اما وقتی بزرگ می‌شوند تولیدات‌شان عوض می‌شود و اصطلاحا «می‌زنند توی کار لوازم آشپزخانه» مثل کاسه، ست چای‌خوری، پارچ آب، لیوان و حتی جای قندان و اسفند دود کن. زنان کلپورگان نقشی بسیار مهم در اقتصاد خانواده دارند و از اینکه هنر و صنعت‌شان بیشتر شناخته شود بسیار استقبال می‌کنند.

در کلپورگان (Kalpurgan) مردها نقش‌آفرین سفال نیستند، آن‌ها فقط وظیفه دارند تا گِل سفال را برای زنان و دختران‌شان تهیه کنند و محیطی را برای‌شان مهیا کنند تا بتوانند سفال‌گری کنند. مثلا «گل بی‌بی» با این‌که مادر رییس شورای روستاست اما پسرش به او کمک می‌کند و با افتخار به همه می‌گوید که مادرش از ماهرترین و قدیمی‌ترین سفالگر‌های روستاست.

این قضیه درست مثل چندین هزار سال پیش است که زن‌ها هم سفالگری می‌کردند هم کلی کار دیگر که الان به دست مردها افتاده و ما به اسم کارهای مردانه می‌شناسیم‌شان. با این حال نباید بی انصاف باشیم و از سختی کار مردهای روستا نگوییم. آن‌ها برای تهیه‌ی خاک باید مسیری 2 تا 3 کیلومتری را طی کنند تا به معدن خاک رس «مشکوتان» برسند. قدیم‌ترها کار مردها سخت‌تر بود. آن‌ها با کمک گرفتن از چهارپایانی مثل الاغ و شتر خاک را با سبدهای مخصوصی به اسم کَچو تا کلپورگان می‌آوردند. این روزها با وجود بیل مکانیکی و اتوموبیل کارها کمی ساده‌تر شده خاک مخصوص سفالگری سریع‌تر و راحت‌تر به دست زن‌ها می‌‌رسد. 

آماده کردن گل سفال کلپورگان

ساخت سفالینه‌ها چگونه است؟

سفال کلپورگان سفالی دست‌ساز است و تمامی مراحل ساختش از شکل دادن تا تزئین با وسایلی کاملا ابتدایی و دمِ دستی انجام می‌شود. شیوه ساخت این سفالینه‌ها از هزاران سال پیش به همین شکل باقی مانده است و کاملا بکر است. مثلا برای رنگ کردن تزئینات روی ظروف از سنگی به اسم «تیتوک» استفاده می‌شود. این سنگ را در آب آنقدر می‌سابند تا رنگ بدهد و بعد با انگشت، قلمو یا حتی چوب کبریت از آن برای رنگ کردن استفاده می‌کنند. یا با سنگ‌های کوچک رودخانه‌های اطراف که همه جا پیدا می‌شود، روی ظرف‌ها را می‌سابند تا صیقلی شوند. 

بانوان چه چیزهایی می‌سازند؟ 

سفالینه‌های کلپورگان بسیار متنوع هستند، در ادامه به برخی از آنها اشاره کرده‌ایم.

• قندان
• لیوان دم‌نوش
• انواع بشقاب بزرگ و کوچک
• لیوان
• قلک
• جا شکلاتی
• ظروف در دار با کاربردهای گوناگون
• فنجان و نعلبکی
• زیرسیگاری
• چلیم یا قلیان که دارای سه قسمت ته چلیم، بدنه و سر است
• خمیردان (ظرفی که خمیر نان در آن نگه‌داری می‌شود)
• سوچکی یا اسپند دودکن
• پارچ برای وضو و طهارت که علاوه بر لوله، از دسته آن هم آب خارج می‌شود

نقش سفال‌ها از کجا می‌آید؟

تمام نقوشی که روی ظروف کلپورگان می‌بینید انتزاعی و ذهنی کشیده می‌شوند، یعنی هیچ طرحی از قبل روی کاغذ وجود ندارد. طبیعت و حیوانات سراوان زاهدان منبع اصلی برای الهام‌گیری نقوش کلپورگان هستند. مثلا شتر برای بلوچ‌ها حیوان ارزشمندی است که نقشش را روی سفال‌ها می‌بینیم یا کوه و نخل که به کرات و با نقش‌های مثلثی و زیگزاگی نشان داده می‌شوند. این نقش‌ها گاهی جنبه آیینی دارند و قصه‌های زیادی را از گذشته سرزمین‌ها روایت می‌کنند. از آنجا که هم تکنیک ساخت و هم شیوه تزیین قرن‌های طولانی به همین شکل باقی مانده گاهی تشخیص سفال‌های قدیمی از سفال‌هایی که در این زمان ساخته شده‌اند، سخت می‌شود.

زنان کلپورگان با ابزارها و مواد بوم‌آور روی سفال‌ها نقاشی می‌کنند

بعد از کشیدن نقش‌ها، سفال‌ها را در میان پارچه‌هایی مخصوص می‌بندند و حدود 10 روز طول می‌کشد که ظروف سفالی زیر نور آفتاب خشک شوند. بعد از گذشت این مدت آن‌ها را به کوره می‌برند تا هم رنگ سفال از نخودی به قرمز تبدیل شود و هم رنگ نقوش ثابت بماند. سوخت کوره‌ی کلپورگان از چوب‌های خشک تامین می‌شود و به دلایل اقتصادی امکان روشن شدن کوره تنها چند بار در سال میسر می‌شود. شاید فکر کنید که با این طرز ساخت، عمر سفال‌ها به یک هفته هم نمی‌رسد اما باید بگوییم که سفال کلپورگان از محکم‌ترین سفال‌هایی است که تا حالا وجود داشته. حتی دسته‌ی ظروف کلپورگان با این‌که دست‌سازند اما دیرتر از ظروف سفالی چرخ‌ساز می‌شکنند و به خاطر داشتن اکسید آهن، آهن بدن را هم تامین می‌کنند.

سفال‌های کلپورگان بسیار مقاوم هستند و به سادگی نمی‌شکنند

چرا از کلپورگان حمایت می‌کنیم؟

با اینکه سفالینه‌های کلپورگان به ثبت جهانی رسیده‌اند اما این هنر در معرض خطرات بی‌شماری قرار دارد. اول اینکه متاسفانه نمونه‌های چینی این سفال‌ها به وفور در بازار پیدا می‌شود و خرید و فروش آن رونق دارد. دوم آنکه اقلیم منطقه سیستان و بلوچستان در چنگ خشکسالی‌ها و مشکلات اقتصادی بسیاری گرفتار است و اگر سفال نتواند به مردمش سود برساند به زودی رها می‌شود و نیروی کار آن یه سمت مشاغل دیگری می‌روند. مشاغلی که معمولا به مشکلات محیط‌زیستی، فرهنگی و اجتماعی دامن می‌زنند و به مرگ هنرهای کهن کمک می‌کنند. به همین دلیل اگر سفال‌های واقعی کلپورگان را نشناسیم و نخریم این صنعت چند هزار ساله به سمت نابودی و فراموشی می‌رود و از تنها موزه زنده سفال ایران چیزی جز خاطراتی دور باقی نمی‌ماند. 

بانوان هنرمند کلپورگان قرن‌ها در تمام سختی‌ها، جنگ‌ها، غم‌ها و شادی‌ها جانشان را با خاک این سرزمین آمیخته‌اند و هنری ارزشمند را خلق کرده‌اند که بخشی از هویت و تاریخ تمام ایرانیان را شکل داده است. با حمایت از کلپورگان و خرید محصولات‌‌شان وطن روزهای بهتری را به خود خواهد دید و بی‌شک حال همه ما خوب‌تر خواهد بود.

آنسو برای حمایت از هنر هفت هزار ساله اقدام به عرضه و فروش سفال کلپورگان کرده است

از کجا سفال کلپورگان را بخرید؟

مدیر فروشگاه آنسو، آقای کیارش نوزاد، با همکاری دوستان آنسویی و اهالی کلپورگان، سفالینه‌های ارزشمند کلپورگان را به قلب تهران آورده‌اند و آنها را با قیمتی مناسب عرضه می‌کنند. جالب است بدانید که هر بانوی کلپورگانی با امضا یا نشانه‌ای سفال‌هایی که ساخته است را مشخص کرده است و سفال‌های این روستا همگی هویتی خاص و منحصر به خود دارند که به شما هدیه داده می‌شود.

سفال‌‌های کلپورگان هدیه‌ی بسیار ارزشمندی هستند و از آنجایی که آنسو هر روز از ساعت 8:30 صبح تا 23:00 باز است، می‌توانید هر زمان که دوست داشتید برای خرید این سفالینه‌ها مراجعه کنید. ضمنا آنسو سفال‌ها را برایتان بسته‌بندی می‌کند و اگر بخواهید آن‌را برایتان با پیک یا پست به دستت‌تان خواهد رساند.
برای اطلاع از موجودی سفال‌ها و ثبت سفارش‌هایتان می‌توانید مستقیما با مدیر فروشگاه با شماره، صحبت کنید و یا با خانه فرهنگی آنسو با شماره 3714 8880-021 تماس بگیرید.