از تمدن تا لعاب

از زمان‌های گذشته یکی از نشانه‌های پیشرفت تمدن و فرهنگ، پرداختن جوامع به هنر و بهره‌ بردن از آن در زندگی روزمره بوده است. از این رو کشف ظروف، زیورآلات و کاشی‌هایی که با هنر لعابکاری تزیین و ارائه شده‌اند از نظر فرهنگی و باستان‌‎شناسی بسیار اهمیت دارد و رمزهای مهمی را از گذشته سرزمین‌ها نقل می‌کند. خانه فرهنگی آنسو که اولین کافه سفال ایران است و در مسیر حفاظت از هنر سفال و سرامیک قدم برمی‌دارد، اقدام به برگزاری دوره‌های آموزشی لعاب‌کاری نیز می‌کند. در این مطلب بیشتر درباره هنر لعاب و اهمیت آن از گذشته تا امروز بخوانید.

تاریخچه هنر لعابکاری

بین 10 تا 8 هزار سال پیش، هنر سفالگری در بین جوامع بشری متولد شد. در آن زمان انسان دریافت که می‌تواند با ترکیب خاک و آب، ظروفی بسازد و نیازهای روزمه‌اش را برطرف کند. این هنر کم‎کم گسترش پیدا کرد تا اینکه در حدود 5 هزار سال پیش، در مناطقی از مصر، چین و ایران، به‌صورت اتفاقی شن و نمک در آتش با هم ترکیب شدند. این ترکیب درواقع یک لایه‌ی شیشه‌ای نازک بود که پس از پخت در درجه حرارتی معین، سطح ظرف را می‌پوشاند.
مصریان به دلیل فراوانی نمک در سرزمین‌شان بیشتر از آن استفاده می‌کردند و چینی‌ها آموختند که حرارت ناشی از ذغال چوب باعث براق شدن ظروف می‌شود.
هنرمندان لعاب‌کار در آن زمان آموختند که با لعابی کردن ظروف می‌توانند به آنها رنگ‌ها و طرح‌های زیبا ارائه کنند، استحکام آن‌را بالا ببرند و کاشی‌هایی را تولید کنند که ضد آب است.

ظرف بسیار قدیمی و زیبای سفالی با روکش لعابی قلیایی

کاربرد هنر لعاب در ایران و جهان

اولین نشانه‌های کاربرد لعاب در معبد چغازنبیل شوش یافت شد و بعدها در معبدی در چین، کاشی‌های شیشه‌ای یافت شدند که با تکنیک لعاب ساخته شده بودند. بعدها این هنر تا ژاپن نیز پیش رفت و آثار جذابی را در این کشور خلق کرد.
با ورود اسلام به ایران و ترویج هنر کاشی‌کاری در مساجد، هنر لعاب‌کاری رنگ و بویی دیگر گرفت. رنگ‌های آبی، قرمز، صورتی و... به کاشی‌ها راه یافتند و بر تن دیوار مساجد آثاری شگفت‌انگیز برجا گذاشتند که در تمام جهان بی‌نظیر است.
هنر لعابکاری به مسیرش ادامه داد تا اینکه در زمان معاصر با ظهور پلاستیک و مواد دیگر کم‌کم سفالینه‌ها و به همراه آن هنر لعاب در خطر آسیب و فراموشی قرار گرفتند.
این روند تا چند سال پیش ادامه پیدا کرد تا اینکه انسان دریافت، استفاده از پلاستیک‌ها چه تاثیر مخربی بر سلامت خودش و محیط اطرافش دارد. با اثبات این موضوع، کم‌کم استفاده از ظروف سفالی رونق گرفت و هنر لعابکاری نیز به زندگی انسان‌ها بازگشت.
امروزه هنر لعابکاری در ساخت کاشی‌ها، موزاییک‌ها، ظروف، زیورآلات و... کاربرد دارد و بازار کار مناسبی را برای هنرمندان این رشته فراهم کرده است. لعاب یا Glaze، در جهان هنری شناخته شده است و هدف سفر بخشی بزرگ از گردشگرانی که به ایران می‌آیند را شکل داده است.

انواع لعاب چیست؟

لعاب می تواند مات، بلوری، شفاف یا کدر باشد و جنس آنها می‌تواند زبر یا نرم باشد. برخی لعاب‌ها رنگی هستند و برخی هم ساده‌اند. رنگی که در لعاب استفاده می‌شود عینا مانند رنگ نقاشی نیست و باید آن رنگ‌ها برای پخت در دمای بالا، استقامت لازم را داشته باشند.
ترکیب لعاب‌ها از نظر فرمول تقریبا یکسان است و از زمان قدیم با توجه به اقلیم، مواد در دسترس و سلیقه هنرمندان ترکیبات آنها کمی تغییر کرده است. در مجموع می‌توان انواع لعاب را در دو گروه زیر طبقه‌‌بندی کرد:

• لعاب قلیایی
  با این لعاب می‌توان روی شیشه و مواد دیگر کار کرد. در این روش خرده شیشه‌ها را ذوب و آن‌را با خاکستر گیاهی به‌نام اشنون مخلوط می‌کنند. در نهایت این مواد حرارت می‌بینند و تبدیل به ماده‌ای بی‌رنگ به‌نام لعاب می‌شوند که می‌تواند به رنگ‌های دلخواه دربیاید.
• لعاب سربی
  در این لعاب از اکسید سرب استفاده می‌شود. در این روش، لعاب در نهایت به شکل پودر درمی‌آید و می‌تواند برای کار روی ظروف فلزی استفاده شود. برای استفاده از این روش لعاب پودری شکل است و پس از مخلوط شدن با آب روی ظروف استفاده می‌شود.

گلدان‌هایی با لعاب هفت رنگ ایرانی

تکنیک‌های لعاب

هنر لعاب تکنیک‌های گوناگونی دارد که با توجه به مواد اولیه، محصول نهایی و روش لعابکاری طبقه‌بندی می‌شوند. مثلا برخی ظروف لعابی با روش غوطه‌ور شدن درست شده‌اند، به برخی با اسپری رنگ پاشیده‌‎اند و برخی ظروف نیز با قلمو یا اسفنج رنگ و لعاب گرفته‌اند.

چرا لعاب‌کاری؟

هر سفالینه‌ای که لعاب می‌شود تزیینات آن پایدار و غیرقابل نفوذ خواهد بود. از سوی دیگر ظروف لعابی ضد آب هستند و کاملا قابل شستشو می‌باشند. یکی دیگر از مزایای لعاب آن است که، لعاب ظروف را در برابر مواد اسیدی و باکتری‌ها مصون نگه می‌دارد. نکته مهم آن است که پوشش لعابی نه‌تنها بدنه ظرف را ضخیم نمی‌کند، بلکه اگر روزنه‌ای باقی مانده باشد نیز، آن‌را می‌پوشاند.

کوزه‌ای سفالی با لعاب زیبا و مدرن اما به سبک قدیمی

لعابکاری هنری ارزشمند است که آموختن آن نه‌تنها می‌تواند به حفاظت از میراث کمک کند بلکه در جهت ایجاد اشتغال نیز می‌تواند بسیار کاربرد داشته باشد. اگر شما هم دوست دارید هنر لعابکاری را بیاموزید یا بیشتر درباره این هنر کهن ایرانی بدانید، از شما دعوت می‌کنیم مطلب «آموزش لعاب» را بخوانید و یا با ما تماس بگیرید.