روش تخمین قدمت سفالینه‌های باستانی

تصور کنید در موزه‌ای قدم می‌زنید و به سفالینه‌های پشت ویترین نگاه می‌کنید، چشم‌تان به کادری سفید رنگ می‌افتد که روی آن نوشته شده «قدمت 3500 سال قبل از میلاد». دوست دارید بدانید باستان‌شناسان چگونه قدمت اشیای سفالی را تخمین زده‌اند؟ در ادامه به روش‌های سالیابی سفال‌های باستانی می‌پردازیم.

باستان‌شناسان چگونه قدمت اشیا باستانی را تخمین می‌زنند؟

برای تخمین قدمت اشیا باستانی روش‌های مختلفی وجود دارد که یا به صورت آزمایشاتی مستقل است و یا در پی یکدیگر باید انجام شوند. سالیابی یا تاریخ‌گذاری یکی از این روش‌ها است که به دو گونه انجام می‌شود.

• تکنیک‌های تاریخ‌‎گذاری نسبی (Relative Dating Techniques)

در تکنیک‌های تاریخ‌گذاری نسبی عدد اعلام نمی‌شود بلکه اتفاقات تاریخی به صورت یک دوره و برهه زمانی خاص عنوان می‌شود مانند دوران شهرنشینی. در تاریخ‌گذاری نسبی، باستان‌شناس از تکنیک‌هایی نظیر گونه‌شناسی و لایه‌نگاری بهره می‌گیرد که حاصل تجربه و پیشرفت علم باستان‌شناسی هستند.

• تکنیک‌های تاریخ‌گذاری مطلق یا کرنومتری (Absolute Dating Techniques)

تاریخ‌گذاری مطلق برای بیان حوادث و اتفاقاتی است که تاریخ وقوع آنها تقریبا مشخص است، مثل تاریخ جنگ‌ها، خشکسالی‌ها و انقلاب‌ها. در تاریخ‌گذاری مطلق باستان‌شناس از آزمایشاتی همچون رادیوکربن یا کربن 14، پتاسیم، آرگون، سالیابی درختی، پرتو سنجی یا ترمولومینسانس، ابسیدین هیدراته شده، دیرین مغناطیس شناسی و... استفاده می‌کند.

معروف‌ترین سفالینه کشف شده از تپه سیلک (کاشان)، ۳۵۰۰سال قبل میلاد، موزه ملی ایران

روش سالیابی رادیوکربن یا کربن14

معروف‌ترین روش سالیابی برای مشخص شدن قدمت اجسام باستانی روش سالیابی کربن 14 است. این روش بر روی اجسامی که مواد تشکیل‌دهنده آن مواد آلی است و یا حاوی کربن هستند، انجام می‌شود. درواقع با مقایسه‌ی نسبت کربن 14 موجود در زمان حیات یک موجود زنده و میزان فعلی آن، مدت زمانی که از مرگ آن می‌گذرد مشخص می‌شود.

روش سالیابی ترمولومینسانس برای سفالینه‌ها

پدیده ترمولومینسانس، نور ساطع شده از مواد بر اثـر حـرارت دادن آنها تا دمای حدود 500 درجه سانتیگراد است. تکنیـک ترمولومینیسانس در سالیابی، بـر ایـن اصـل اسـتوار اسـت کـه پرتوهای عناصر رادیواکتیو موجود در خاک و اشعه کیهانی، در مواد بلورین سفالینه‌ها تراکم پیدا می‌کند. هنگامی که ایـن گونـه مواد گرم شوند، انرژی آزاد و به صورت نور پراکنده می‌شـوند. سفال، آجر، کاشی، رسوبات، سنگ‌های آتشفشانی و بـه طـور کلی، هر نوع خاک پخته شده در درون کوره کـه بـیش از 400 درجه سانتیگراد حرارت دیده باشـد، بـرای سـالیابی بـا روش ترمولومینسانس مناسب‌اند. البته باید توجه داشـت کـه قـدمت تعیین شده با این روش برای اشیای پخته شـده در درون کـوره، سن کانی‌های موجود در خاک نیست، بلکه زمان آخرین بـاری است که شیء تا بیش از 500 درجه سانتیگراد حـرارت دیـده است.

سفالینه‌های باستانی کشف شده از شوش که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود

روش تخمین قدمت سفالینه‌ها به صورت چشمی

گاهی بعضی از باستان شناسان با توجه به تجربه و مطالعات بسیاری که داشته‌اند به محض دیدن یک سفالینه می‌توانند حدود قدمت سفال را با اختلاف چند قرن حدس بزنند. مواردی که نظر یک باستان‌شناس را به خود جلب می‌کند شامل: پخته شده یا خامی سفال، دست ساز یا چرخ ساز بودن سفال، فرم و طرح، استفاده از لعاب و استفاده از لعاب چند رنگ است.

مثلا در تاریخ ایران باستان سفالینه‌ها دارای ویژگی‌های زیر هستند:

• رنگ خاکی که گل سفال از آن تهیه شده، خود گویای وقایعی است. مثلا سفال منطقه باستانی شوش بنا به نوع خاکی که دارد به سفال نخودی معروف است. حال اگر در این منطقه سفال قرمز رنگ کشف کنیم، معلوم است این سفال هم قدمت با شروع تجارت و داد و ستد در شوش است.
• به نوع کاربری سفالینه‌ها باید دقت کرد زیرا در ابتدا کارایی ساده‌ای داشتند و بعد رفته رفته فرم‌ها و کارایی‌ها پیچیده‌تر شد. اولین فرم کاسه بود بعد کاسه کشیده تر شد تا به کوزه تبدیل. بعد از کاسه و کوزه آدمی شروع به ساخت قاشق و نمکدان کرد و سفالگری را تا ساخت اسباب‌بازی ادامه داد. اسباب‌بازی‌های ساده مثل فرم یک شتر تا اسباب‌بازی‌های پیچیده چرخ‌دار.
• سفالینه‌های کشف شده از دوره هخامنشیان به صورت خام و طرح‌دار است
• توجه به فاصله خطوط سفالینه‌های چرخ‌ساز مهم است. هر چه این فواصل بیشتر باشد نشان از کند بودن چرخ و ابتدای پیدایش چرخ دارد. پس معمولا سفال دست‌ساز از چرخ‌ساز دارای قدمت بیشتری است.
• شیوه بهره گرفتن از سفال‌ها گویای تاریخچه و فرهنگ گذشتگان است. بیش از 3000 سال پیش روشی از تدفین وجود داشته که به قبور خمره‌ای معروف است. در این روش اجساد را در خمره‌ای به‌شکل جنین دفن می‌کردند. این حالت جنینی نشان می‌دهد در آن زمان افراد به نوعی زندگی پس از مرگ، اعتقاد داشتند.
• نقش، عنصر مهمی است. سفالینه‌هایی با طرح‌های ابتدایی خط، نقطه و موج دارای قدمت بسیار طولانی هستند. با گذر زمان مردم کم‌کم از چیزهای ساده‌ای مانند گیاهان، حیوانات و آداب‌ و رسوم که اطرافشان بود، الهام گرفتند و نقش‌های جدیدی به سفالینه‌ها اضافه شد.
• در دوره ساسانیان می‌توانیم ظهور لعاب را بر روی سفالینه‌ها ببینیم، این لعاب‌ها بسیار ساده و ابتدایی هستند و رنگ سبز فیروزه‌ای لعاب این دوره بسیار منحصر به فرد است.
• پس از اسلام شاهد اوج هنر لعاب کاری، پیدایش لعاب‌های رنگی و لعاب‌های زرین‌فام بسیار معروف و زیبا هستیم.

یکی از سایت‌های باستان‌شناسی ایران

سفالینه‎ها چون ورق‎های به‎جا مانده از کتابی بزرگ هستند. کتابی که نامش زندگی است و در صفحاتش از دوران‎هایی می‎گوید که اگر سفالینه‎ای از آن باقی نمانده بود، هرگز نمی‎دانستیم که وجود دارند. در این راستا آنسو که اولین کافه سفال ایران است، می‎کوشد تا با حفظ هنر سفالگری، به خلق سفالینه‎هایی کمک کند که شاید هزاران سال بعد به دست باستان‎شناسی چیره‎دست می‎رسند. باستان‎شناسی که ممکن است از نوادگان شمایی باشد که همین روزها پشت چرخ‎های سفالگری آنسو می‎نشینید و با جان و قلب‎تان به حفظ این میراث کهن کمک می‎کنید.