پنج سفالینه مشهور ایران

سفالینه‌های باستانی ایران تنها محدود به کاسه و کوزه نبوده‌اند. در طول تاریخ ایران زمین، سفالگران، کاتبان، مردم  و حتی کودکان با کمک گل سفالگری، آثاری خلق کرده‌اند که در نوع خود بی‌نظیر است. برخی از این آثار هنوز در سرزمین مادری هستند و برخی در دانشگاه‌ها و موزه‌های معتبر جهان، هنوز در حال رمزگشایی هستند. در این مطلب از وبلاگ آنسو برایتان از پنج اثری گفته‌ایم که از گل، عشق و تمدن ساخته شده‌اند و بازتابی از عقاید، دانش و هنر ایرانیان در سفالگری هستند.

1. جام انیمیشن

جام انیمیشن، ظرف سفالینی است که از گوری 5000 ساله در شهر سوخته، توسط باستان‌شناسان ایتالیایی کشف شد. شهرسوخته به منطقه‌ای باستانی گفته ‌می‌شود که در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی شهر زابل واقع شده است. 

این جام علاوه بر قدمت دیرینه، ویژگی عجیبی دارد که آن را از دیگر مکشوفات باستانی متمایز می‌کند. این ویژگی نقش بدنه جام است. این نقش، بزی را نشان می‌دهد که در 5 حرکت به سمت درختی می‌جهد و در نهایت برگ درخت را به دهان می‌گیرد. تحقیقات باستان‌شناسان نشان داده این نقش، قدیمی‌ترین ایده‌ برای ساخت تصاویر متحرک یا انیمیشن بوده، از این روی این جام به «جام انیمیشن» شهرت یافته است.

با نگاهی به این جام، ممکن است بیننده متصور شود خالق این نقش رویدادی را ترسیم کرده که هر روز مقابل چشمانش اتفاق می‌افتد. اما بعضی از کارشناسان معتقد‌ند این نقش به داستانی باستانی با نام «درخت آسوریک» اشاره دارد. جالب است که داستان درخت آسوریک یا مجادله بز با درخت تاک در سرزمین‌های گوناگونی روایت شده و آثار جالبی از آن به‌جا مانده است. از جام انیمیشن در موزه ایران باستان که در تهران قرار دارد، نگهداری می‌شود.

جام انیمیشن اولین نمونه‌ی تصویر متحرک ساخته ذهن بشر

2. گاو اونتاش‌گال

اونتاش‌گال پادشاهی عیلامی بود که دوره حکومتش، به دوره شکوه عیلام شهرت دارد و معبد مهم «زیگورات چغازنبیل» در دوران حکومت او بنا شده است. این معبد در جنوب شرقی شهر شوش قرار دارد و باستان‌شناسان آثار بسیار ارزشمندی از تمدن عیلام را در این منطقه کشف کرده‌اند. این تپه باستانی که حاوی یکی دیگر از اشیای سفالی مهم ایران است در سال 1314 توسط عکس‌های هوایی شرکت نفت ایران و انگلیس کشف شد. پروازهای آنها تپه‌ای را در 40 کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش نشان می‌داد. کارشناسان معتقد بودند این تپه طبیعی نیست و پس از مدتی گروه فرانسوی، پس از انجام مراحل اداری به سمت «چغازنبیل» حرکت کردند و به کاوش پرداختند. از شروع کاوش‌ها چیزی نگذشته بود که به بنایی عظیم و آجری، که در زیر تلی از خاک، پنهان شده ‌بود، برخوردند. اینگونه بود که معبد، از زیر تپه‌ای خاکی کاوش شد. در این معبد لوح‌ها، مجسمه‌ها و اولین سازه‌های تصویه آب کشف شده است. یکی از این آثار مهم «گاو اونتاشگال» است که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود و می‌توان در بخش تاریخی این موزه از آن بازدید کرد. جنس این گاو از سفال پخته شده لعاب‌دار است که بر دروازه‌ی شمال شرقی زیگورات چغازنبیل قرار داده شده بود. گمان می‌رود وظیفه این گاو نگهبانی از معبد بوده است. این گاو علاوه بر عظمت و زیبایی چشم‌گیر، بر پشت خود کتیبه‌ای به خط عیلامی دارد که حامل پیامی به مفهوم زیر است و نشان دهنده‌ی وجود «خط» در هزاران سال پیش است.

«من، اونتاش‌‌گال، پسر هومبان‌نومنا، شاه انشان و شوش، یک گاو نر از گل پخته‌ی لعاب‌دار، آنچه که شاهان قدیم نکرده‌اند، من آن را ساختم و در این مکان مقدس قرار بدادم، برای خدای اینشوشیناک، که به این مکان مقدس اقتدار معنوی داد، آن را اهدا کردم، تا زندگی طولانی به دست آورم، تندرستی کسب کنم، به تبارم واگذارم. بدین منظور بود که این را ساختم برای خدای اینشوشیناک، خدایی که به این مکان مقدس اقتدار معنوی داد، آن را اهدا کردم. باشد که خدای اینشوشیناک، که در این مکان مقدس اقتدار معنوی دارد، آن را از من چون یک پیشکش بپذیرد.»

گاو اونتاش‌گال بیش از 80 سال پیش توسط گروهی فرانسوی از نیایشگاه زیگورات چغازنبیل کشف شد

3. ریتون یا تکوک سفالی

تکوک‌ها همان جام‌هایی هستند که اکثرا شبیه شیپور بوده‌اند و از قسمتی که قطر کم‌تری دارد به شمایل حیوانی منتهی می‌شود. تکوک‌ها نوعی وسیله تجملی به حساب می‌آیند که بیشتر مورد استفاده پادشاهان بوده و کاربردی زیرکانه داشته‌اند. تکوک‌ها طوری طراحی می‌شدند که پادشاهان از میزان شربتی که می‌نوشیدند اطلاع داشته باشند و در نوشیدن افراط نکنند.

کارشناسان می‌گویند تکوک‌ها یا همان ریتون‌ها قدمتی برابر با 6000 سال دارند، هنر تکوک‌سازی به زمان مادها برمی‌گردد و در دوران هخامنشیان به اوج خود رسیده است. یونانیان با توجه به جنگ‌هایی که با ایرانیان داشتند با تکوک ‌و کاربر آن آشنا شده بودند و توجه خاصی به آن نشان دادند. بعدها هنر تکوک‌سازی در یونان رواج یافت و نام آن را ریتون گذاشتند. برخی از این ریتون‌ها به «ریتون‌های مادی» شهرت دارند. آنها به لحاظ ساختاری دارای ساغری هستند که مستقیما به سر مجسمه حیوان وصل شده‌ است. در بیت تمام ریتون‌های کشف شده، ریتونی در کلاردشت استان مازندران پیدا شد که به دوره‌ی مادها می‌رسد و از نظر آنکه به‌جای فلز در ساخت آن از سفال استفاده شده است، اهمیت بسیار دارد. در این ریتون، بخش ساغر (محلی که نوشیدنی در آن قرار می‌گیرد) از بدنه مجسمه جدا نبوده و مجسمه‌ی توخالی، ساغر را نیز تشکیل داده است.

در این ریتون سفالی مجسمه‌ی توخالی بخشی از ساغر را تشکیل می‌دهد

4. بایگانی سفالی تخت جمشید

موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو از سال 1930 تا 1939 تخت جمشید را به صورت قانونی مورد حفاری و کاوش قرارداد. حاصل این حفاری‌ها کشف هزاران لوح گلی است که در اثر به آتش‌کشیدن تخت جمشید توسط اسکندر مقدونی، به سفال نیمه پخته تبدیل شده‌اند. پس از اکتشافات انجام شده این دانشگاه الواح کشف شده را به مدت 3 سال برای تحقیقات بیشتر به امانت نزد خود نگاه داشتند. این لوح‌ها پس از فعالیت‌های بسیار بعد از سالیان دراز به ایران باز گردانده شدند. یعنی زمانی که دولت آمریکا تصمیم گرفت از نگه‌داری لوح‌ها به بهانه‌ی غرامت جنگ دست بردارد.

این الواح یکی از معدود منالع موثق و مهم برای درک ساز و کار داخلی حکومت هخامنشی و قوانین آنها، در 2500 سال پیش است. سندی موثق از عدالت پادشاهان هخامنشی که در آن حقوق افراد، دستمزد و دیگر اسناد اداری به دقت ثبت و ضبط می‌شده است. این الواح ثابت می‌کنند که تخت جمشید و دیگر قصرهای هخامنشی بر خلاف دیگر سازه‌های عظیم پادشاهان آن دوران، توسط استادکاران و کارگران آزاد بنا شده و فردی به‌عنوان برده در ساخت آنها به‌کار گرفته نشده است. در این لوح‌ها میزان حقوق دریافتی کارگران، پاداش‌ها و حتی مرخصی‌ها حک شده است. علاوه بر این اطلاعاتی از جمله: مالیات‌ها، انبارهای محصولات کشاورزی، حیوانات اهلی، محصولات غذایی و محصولات حیوانی مانند چرم حیوانات بر این لوح‌ها نگاشته شده است.

جالب است بدانید که با استناد بر لوح‌های گلی کشف شده از تخت جمشید می‌توان دریافت، در بین سازدگان بناها کارگران و استادان زن نیز حضور داشتند. زنان دوشادوش مردان کار می‌کردند و علاوه بر آنکه حقوق مساوی داشتند می‌توانستند برای زایمان و دوره شیردهی کودکان‌شان مرخصی با حقوق بگیرند. لوح‌های گلی تخت جمشید شاهدی است که بیان می‌کند حقوق بشر چگونه در هزاران سال پیش در سرزمین‌مان رعایت می‌شده است.

کتیبه‌های تخت جمشید که تعداد کمی از آنها به ایران باز گردانده شد

5. پیکره‌های سفالین

از دیرباز تا کنون همواره کودکان به بازی کردن علاقمند هستند و در دل این بازی‌ها محیط پیرامون خود را کشف کرده و با راه و رسم زندگی آشنا می‌شوند. تعداد زیادی از اجسام کشف شده در سایت‌های باستان‌شناسی مختلف ایران، مربوط به پیکرک‌هایی می‌شود که از جنس سفال هستند. کارشناسان می‌گویند، بخشی از این پیکره‌های سفالی جهت استفاده به‌عنوان اسباب‌بازی کودکان و بخشی دیگر به عنوان پیکره‌های مقدس ساخته شده‌اند. در بین پیکره‌های مقدس الهه‌هایی، مثل الهه زایش، حاصل‌خیــزی و الهه مادر هستند که در نیایشگاه‌ها و یا خانه‌های 3000 سال قبل از میلاد کشف شده است. اسباب‌بازی‌های سفالی نیز درسایت‌های مختلف باستان‌شناسی کشف شده‌اند و اشکال متفاوتی دارند. این اسباب‌بازی‌ها شامل پیکره‌های کوچک انسانی و حیوانی، مجسمه‌های چرخ‌دار، جغجغه‌ها و پیکرک‌های کودکی در آغوش مادر هستند.

اسباب‌بازی چرخ‌دار که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود

هنوز هم در خیلی از روستاهای ایران مادران به ساخت اسباب‌بازی‌های گلی برای کودکان مشغول‌‌اند. یکی از این روستاها، «کلپورگان» است. این روستا در شرق استان سیستان و بلوچستان نزدیک به شهر سراوان قرار دارد.

سفال‌های کلپورگان به سبک هفت هزار سال پیش ساخته می‌شوند و زنان در ساختن آنها نقش اصیلی را دارند

در کلپورگان زنان و دختران شترهای سفالی را در کنار دیگر اشیای زیبای سفالی می‌سازند و تلاش می‌کنند تا در تنها موزه زنده سفال دنیا از این هنر اصیل محافظت کنند.